Ede Staal, Groninger steektaalzanger en dichter
Afbeelding: De zanger Ede Staal was (is) een beroemdheid in Groningen. Het borstbeeld staat in de ontvangstruimte van RTV Noord in de Mediacentrale te Groningen, 1 november 2011. Auteur: Marten F. Grupstra. Licentie: Creative Commons.
Ede Ulfert Staal wordt op 2 augustus 1941 geboren te Warffum. Hij overlijdt 22 juli 1986[10] in Delfzijl en is bij leven leraar Engels, streektaalzanger en ook maakt hij gedichten in het de Groninger taal. Zijn vader heeft ook in het onderwijs gewerkt. Ede staal trouwt met Sophia Theodora (Fieke) Spoel en samen krijgen ze zes zonen. Het gezin Staal bewoont verschillende boerderijen in de weidsheid van het Groninger landschap. Zijn jeugd brengt hij voor een groot deel door in een woning aan de straat 'De Wierde' in Leens, vlak achter Borg Verhildersum. De tuinen van Borg Verhildersum zijn zijn speelgebied en die omgeving komt vaak terug in zijn teksten. In Leens leert hij op zijn vierde jaar de mondharmonica bespelen en later de bugel, accordeon, orgel en piano. Hier ontdekt hij ook zijn liefde en talent voor muziek[1]. Ede heeft ook geschreven en gepubliiceerd onder het pseudoniem E. Paltrams, wat in feite achterstevoren 'smartlap' betekent[2]. Een wrang gegeven is dat Ede een zoon is van Boele Staal, die ook onderwijzer is geweest, maar in de Tweede Wereldoorlog aanhanger is van de NSB. Dat laatste heeft tot gevolg gehad dat Ede een slechte relatie met zijn vader heeft gehad en er een tamelijke negatieve weerslag in het gezin plaats heeft gevonden[3].
Zijn leven
Ede Staal wordt, na al in 1973 een single gemaakt te hebben, pas in 1981 ontdekt door Engbert Gruben die als medewerker van Radio Noord snel door heeft dat het hier iets bijzonders betreft. In 1982 wordt 'Mien Toentje' de herkenningsmelodie van een tuinierrubriek op Radio Noord. Het grappige liedje wordt razend populair en al snel wordt Ede dé volkszanger van Groningen met wellicht Engbert Gruben als grootste fan. De aanvragen voor optredens stromen binnen maar Ede gaat er zelden op in. Hij staat niet graag in de publieke belangstelling. Desondanks komt er In 1984 er een plaatje met vier liedjes uit, getiteld: 'Man, man, man, wat 'n boudel'. Ede staat dus niet graag voor een publiek op het podium, maar als hij dan toch wordt overgehaald zijn de weinige optredens grote successen[14].
Het geboortehuis van Ede Staa is een dwarshuis met symmetrische opbouw. Het huis staat aan de Stationsweg 13 te Warffum en betreft een gemeentelijk monument. (nr. 006). Foto: Johans 1973, 15 september 2022. Licentie: Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0 International license.
In december 1984 komt Ede's eerste LP uit, met twaalf Groningse liedjes. Vooral de singel, met de titel 'Mien Toentje', is een ongelofelijk succes. Het oplagecijfer rijst naar het niveau van dat van een landelijk topsucces. In januari 1985 moet Ede een zware operatie ondergaan, waardoor hij geruime tijd op non-actief komt te staan. Pas in november van datzelfde jaar treedt hij succesvol op tijdens het Mollebone-liedjesfestival in Delfzijl. Begin 1986 krijgt Staal een vaste column in het Radio Noordprogramma 'Sloaperstil'. Zijn 'vertelstertjes' worden wekelijks uitgezonden op zondagochtend en een aantal verschijnt in het blad 'Toal en Taiken', dat nog steeds bestaat en wordt uitgegeven door de 'Stichting t Grunneger Bouk'[12].
Zijn bijzondere oevre wordt wel eens vergeleken met de Franse Jacques Brel en Charles Aznavour. Net als bij deze chansonniers weet Ede Staal zijn diepste gevoel te verwoorden en hiermee de nuchtere Groningers te raken.
Juist wanneer zijn ster torenhoog begint te rijzen, wordt bekend dat hij aan longkanker lijdt. Na een korte maar zeer succesvolle artistieke carrière overlijdt hij op 22 juli 1986 in zijn boerderij aan de Farmsumerweg onder Delfzijl. Daar wordt hij ook begraven. Ede is slecht 44 jaar geworden.
Bij zijn portret: In 2016 heeft beeldend kunstenaar Maloes Buigel Boering uit Drieborg een prachtig schilderij gemaakt dat ook te bewonderen is geweest in het stadskantoor van Appingedam in augustus in september van dat jaar. Foto: eigen werk, omgezet in zwart/wit.
Na zijn dood
Op 4 oktober 1986 komt postuum zijn tweede LP uit met als titel 'As vaaier woorden'. Staal heeft in de laatste maanden van zijn leven nog een belangrijk aandeel in de voorbereidingen gehad. Bij de uitreiking van het eerste exemplaar aan zijn vrouw Fieke, wordt tevens een prijs toegekend van fl. 5000, die tweejaarlijks zal worden toegekend aan iemand die zich, niet beroepsmatig, bijzonder verdienstelijk heeft gemaakt voor de streektaal in relatie tot de radio. Diezelfde dag wordt de K. ter Laan-prijs, van stichting 't Grunneger Bouk, postuum aan Staal toegekend. De tweede LP wordt net zo'n groot succes als de eerste[12].
Staal heeft al tijdens zijn leven, maar zeker na zijn dood, een ongekende cultstatus verworven. Van zijn cd's zijn enkele honderdduizenden exemplaren verkocht en zijn liedjes in het Groningse dialect zijn nog bijna dagelijks op de regionale radio te horen[12].
Zijn muziek krijgt landelijke en zelfs internationale bekendheid doordat enkele nummers te horen zijn in de film 'De Poolse bruid'. In 2001 wordt in Delfzijl een standbeeld van de zanger onthuld. Het is een door de Groninger kunstenaar Chris Verbeek ontworpen en vervaardigde 10 meter hoge, conische zuil met daarom gewikkeld een roestvrij stalen band met de tekst van het lied 'Credo - mien bestoan'[12].
Woningen
Het gezin van Ede Staal heeft op verschillende plaatsen in het Groningerland gewoond. Zo wonen ze eind jaren '60 en begin jaren '70 in een boerderij in Nieuw Scheemda. Aldaar ontvangt hij ook de mensen van platenmaatschappij Phonogram waarbij hij een contract tekent. Een grote uitslaande brand legt in januari 2009 het voormalige woonhuis en boerderiij van de Groningse zanger volledig in de as. Daarbij raakt niemand gewond. De brand is ontstaan in de schoorsteen. Door de harde wind heeft de brandweer niet kunnen voorkomen dat de boerderij geheel verloren is gegaan[4].
Zijn muziek
Het Hoogeland
Een van zijn mooiste nummers gaat over het Groninger Hogeland, waar Leens middenin ligt:
't Binnen de meulens en de moaren
't Binnen de kerken en de beurg'n
't Is 't laand woar ik as kind
Nog niks begreep van pien of zurgenHet zijn de molens en de maren (kanaaltjes)
Het zijn de kerken en de borgen
Het is het land waar ik als kind
Nog niets begreep van pijn of zorgen
Afbeelding: Hoes CD 1984, Album, Mien Toentje
Nostalgie, documentaire en muziek...
Zijn eerste single die in de jaren zeventig uitkomt, is een bluesnummer in het Engels. Na zijn studie Engels wordt hij leraar Engels, dat ligt dus voor de hand. Maar hij maakt ook Groningstalige jingles voor programma's bij Radio Noord. En die slaan zo aan dat hij eind jaren zeventig begint met Groningse liedjes met een vleugje nostalgie, allemaal geïnspireerd op het Groninger land en het dorpsleven. Hoewel Groningers over het algemeen het hart niet op de tong hebben, zullen er weinig zijn die geen traantje wegpinken bij teksten als 'Het het nog nooit, nog nooit zo donker west, of t wer altied wel weer licht' , of 'Zalstoe aaltied bie mie blieven, bie mie blieven, Lutje wicht. Lekker waarm in mien aarms, in dien aarms, Ogen dicht.'
Er is ook een documentaire over hem gemaakt met de titel 'Credo: Zien Bestoan', 'De Wereld draait Door', heeft en uitzending aan hem besteed. Verder heeft de acteur Marcel Hensema drie theatervoorstellingen gemaakt die volledig gebaseerd zijn op 'Ede Staal en Groninger verhalen'. Deze zijn thans ook verkrijgbaar in boekvorm. Regisseur Karrim Traïda baseert het scenario van zijn film 'De Poolse bruid' op het lied 't Hoogelaand van Ede Staal, dat ook in de film te horen is.
Als Ede niet zelf de piano bespeelt is zijn vaste begeleider de pianist en accordionist Henk Bemboom. Ede levert tijdens zijn werk voor Radio Noord ook repertoire aan andere artiesten. Zo heeft hij onder andere nummers geschreven voor 'The Askay Brothers', Johan Raspe en Rieks Folgerts. Zij hebben met de compositie van Ede 'Naargens Beter as Thoes' jarenlang veel succes[5].
Ode aan Ede
Bij Borg Verhildersum is er een Ede Staal-pad waar je tijdens een prachtige wandeling rondom Leens teksten van Ede tegenkomt. En meer dan dertig jaar na zijn dood worden er nog altijd tentoonstellingen aan hem gewijd, er is een korenfestival, een fietsroute, een kunstwerk, documentaires en zelfs een postzegel. Er worden schilderijen gemaakt, er is een fuchsia naar hem vernoemd en het Noord Nederlands Orkest treedt op met zijn muziek. Zijn liedjes worden vertaald in het Fries, Limburgs, Engels en zelfs in het Japans. Er komt een stripboek uit, een biografie, een boek met alle teksten en een boek met schilderijen. Dat Ede Staal tot op de dag van vandaag geliefd is blijkt ook uit het feit dat het nummer 'Het het nog nooit zo donker west' ieder jaar weer op nummer 1 staat in de Groninger hitlijst 'Alle 50 Goud'.[6].
Het monument voor Ede Staal in Delfzijl. Auteur: Broes Willus, Wikimedia Commons. Licentie: Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported license.
De populariteit van Ede is waarschijnlijk te danken aan zijn vermogen gevoelens, het Groningen van vroeger en gebeurtenissen, zo te omschrijven dat iedere Groninger zich erin herkent. Nog altijd raakt hij hiermee noorderlingen diep in hun ziel. Vaak staat er bij de uitvaart van echte Groningers minimaal één nummer van Ede op de muzieklijst[7]; zo ook bij de vader én de moeder van de webmaster van nazatendevries.nl.
In 1988 maakt redacteur Hans Peerbolte van het NPS-tv-programma 'Van Gewest tot Gewest' een bijna 12 minuten durende documentaire over Ede met als titel 'Ede's Taal'. Op 6 november 1996 heeft de RVU de door David Blitz geregisseerde televisiedocumentaire 'Ede Staal' uitgezonden. De documentaire draagt als ondertitel: 'Een portret van de Groningse volkszanger Ede Staal'[12].
In 2000 is in Delfzijl een standbeeld ter ere van Ede Staal onthuld. Het is een door de Groninger kunstenaar Chris Verbeek ontworpen en vervaardigde negen meter hoge conische zuil met daarom gewikkeld een roestvrijstalen band met de tekst van het lied 'Credo: Mien bestoan'. In de documentaire van Free Westerhoff 'Ode aan Ede. Monument Ede Staal' is de fabricage, plaatsing en onthulling van dit monument vastgelegd:[8]
'Ik wait, der is n tied van komen,
En ook n tied van goan,
En alles wat doar tussen ligt,
Ja, dat is mien bestoan.'
Op 28 november 2022 meldt RTV Noord dat Ede Staal door de luisteraars nog steeds op 'mijn absolute nummer 1' staat in de 'Grunneger 1000', met 61.85% van de stemmen. Sinds december 2017 staat de muziek van Ede Staal ook op Spotify. Daar heeft zijn zoon Jasper, die zijn vader nooit heeft gekend, een belangijke rol in gespeeld[9].
In 2007 wordt voor het eerst in het negenjarig bestaan van de Top 2000 besloten twee nummers te weigeren. Het gaat om de christelijke band Hillsong United met Tell the World en het nummer 't Het nog nooit zo donker west van Staal dat dan al jarenlang op nummer 1 van de vergelijkbare lijst van Radio Noord staat genoteerd, de zender waar toenmalig Radio 2-baas Kees Toering zijn carrière begint. In 2019 komt dit nummer dan alsnog in de Top 2000, op nummer 476[9].
Het is 17 april 2023 als op de borg Verhildersum te Leens een expositie van Ede Staal wordt geopend 'Mijn Groningen - Mien Grunnen'. De tentoonstelling is te bezichtigen tot en met 29 oktober 2023: 'In de virtual reality omgeving wandel je door het Groninger landschap om de coupletten van een lied te verzamelen. Kijk om je heen en zoek de teksten. Is het lied compleet, dan volgt meteen de beloning: je luistert het hele lied en vliegt over het landschap dat Ede Staal bezingt. Kortom, dit is geen gewone expositie maar een bijzondere Virtual reality belevenis.'[13]
Een deel van zijn oeuvre[11]:
UItgebreide informatie:
Link Podcast: Credo, het leven van Ede Staal op RTV Noord: Podcast, afl. 44, Fieke Spoel, samen met haar zoons Jelger en Jasper Staal (ca 1 uur en 9 min).
De link wordt geopend in een nieuw venster/tabblad. Daar vind je ook Podcast afl. 43: Monique Ridder, Peter Anema & Erik Hulsegge over Ede Staal (ca 38 minuten).
Zijn songteksten
De meeste van zijn songteksten zijn te vinden op 'songteksten.net' (zoeken op 'Ede Staal'.
De songteksten mogen niet anders dan voor privedoeleinden gebruikt worden, iedere andere verspreiding van de songteksten is niet toegestaan.
Het graf van Ede Staal in Delfzijl. Bron: Graftombe.nl.
Noten:
1 www.groetenuitgroningen.nl, Ede Staal: het gevoel voor de Groninger, posted 17 oktober 2019.
2 Zie: Peter Middendorp, 'Beter dan Brel', HP/De Tijd, 8 augustus 2000.
3 Ede Staal, Deur de dook zai ik de moan. Groninger liedteksten van Ede Staal (tekst en samenstelling Siemon Reker), Assen: In Boekvorm UItgevers 2004.
4 RTV Drenthe, 23 januari 2009.
5 Biografie Johan Raspe in Poparchief Groningen. Gearchiveerd op 12 juli 2015. Geraadpleegd op 13 juli 2015.
6 www.groetenuitgroningen.nl, Ede Staal: het gevoel voor de Groninger, posted 17 oktober 2019.
7 www.groetenuitgroningen.nl, Ede Staal: het gevoel voor de Groninger, posted 17 oktober 2019.
8 RTV Noord - Ede Staal, Alles over de Groninger zanger en liedjesschrijver Ede Staal op de themasite.
9 RTV Noord, 11 december 2017; Simon Reker, Ede Staal, Tied vlugt veurbie, 2019 (zie ook bronnen en literatuur).
10 Graftombe.nl, geraadpleegd, 2 juli 2023.
11 Overgenomen van docplayer.nl.
12 Wikipedia, Ede Staal, geraadpleegd 29 juni 2023.
13 (CGTC.nl) Centrum Groninger Taal & Cultuur en www.verhildersum.nl, geraadpleegd 29 juni 2023
14 Wijsheden.net.
Overige referenties en literatuur:
- Biografie door Johan Raspe in Poparchief Groningen (RHC GA, Groninger Archieven).
- Siemon Reker, Ede Staal, 'Tiet vlugt veurbie', Het complete Groningse werk, In boekvorm uitgevers, Bedum 2019 (ISBN: 978-90-77989-97-5.
- Ede Staal, 'Edes toal. Zuzooien op zundagmörn', Veendam: Staalboek/Groningen: Stichting t Grunneger Bouk 1993 (gesproken en gezongen bijdragen aan het Radio Noord-programma Sloaperstil, uitgezonden 1985-1986).
- RHC GA, Groninger Archieven, Poparchief Groningen, Ede Staal.
- RTV Noord - (zoeken op) Ede Staal.
